Bokal harmonia

Lehengo astean, idatzi genuen blogean gutako batek musturre esaten duela, eta ez muturra. Eta hura irakurrita, ikasle batek galdetu zigun: “Zergatik idazten duzue laguna baina lagunE esan? Zergatik ahoskatzen duzue buruE, baina burua idatzi? Ikatza dena, inoiz ikEtza esaten entzun dizut…”.

Oso bitxia egin zitzaion bat-bateko erantzuna: “Alferrak garelako mihia dantzan darabilgunean”. Baina azaldu genion gero zertan den kontu hori.

Fenomenoa labur deskribatzearren: hitzaren barruan /i/ edo /u/ baten ondoko silaban /a/ badago, orduan /e/ ahoskatzen dugu euskaldun batzuek. "Bokal harmonia" esaten zaio horri, eta beste hizkuntza batzuetan ere gertatzen da noski.

 

Hori ulertzeko, jakin behar dugu nola mugitzen dugun mihia bokal bakoitza ebakitzeko:

• /a/: mihia behe-behean, eta ahoa irekita.
• /i/: mihia gora eta aurrera.
• /u/: mihia gora eta atzera (eta ezpainak biribilduta).
• /e/: mihia erdiko altueran eta aurrera.
• /o/: mihia erdiko altueran eta atzera (eta ezpainak biribilduta).

Egizue proba!

 

Arrapaladan, Bereterretxe, zirimiri, Dorronsoro, kukuxumuxu…: horrelakoak gustatzen zaizkigu guri, horietan ez dugu-eta mihia mugitu behar bokalak ebakitzeko (kontsonanteak ebakitzeko bai, noski). Beraz,

/i/ edo /u/ bat ebaki ondoren (mihia goi-goian daukagula) /a/ bat ebaki behar badugu (mihia behe-behera eraman behar: a ze nekea!), erdibidean geratzen gara, eta /e/ ahoskatu.

Batzuetan, gainera, bi hitz direnean ere gerta litezke horrelakoak (kolpe berean ahoskatu behar dira):

mutil bat → /mutil bet/

apurtu da → /apurtu de/

Beste batzuetan, erabatekoa da prozesua; bizkaierazko eremu batzuetan, esaterako:

ixan (izan) → /ixen/ → /ixin/
ikasi → /ikesi/ → /ikixi/
Durango → /Durungo/
urratu → /urrutu/
areitza (haritza) → /aratxa/

Koldo Zuazoren hitzetan (Euskalkiak. Herriaren lekukoak, Elkar, 2003), ia Hego Euskal Herri osoko fenomenoa da, salbu eta Gipuzkoako iparraldean eta Nafarroako iparralde gehienean (Bortziriak, Malerreka eta Bertizarana, batetik; Aurizberrin hasi eta Erronkari bitartean, bestetik). Gertatzen den eremuko hizkera guztietan, gainera, ez dauka indar bera: batzuetan, ia sistematikoa da; beste batzuetan, artikuluari bakarrik dagokio... Eta mugatuta dago historikoki: une jakin batetik aurrera euskaran sartu ziren hitzetan askoz gutxiagotan aplikatzen da araua; indaba, makina... esaten dugu gehienok, eta ultramorea, infragorria, klima, bufanda… (eta ez ultremorea, infregorri, klime, bufenda...: ez gara hain-hain bereziak!).